رودخانه سرباز، شهرستان سرباز – شنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ / ۱۷ مه ۲۰۲۵
در جنوب شرق ایران، جایی میان تپه‌های سوزان و رودهای کم‌آب بلوچستان، حیوانی زندگی می‌کند که قدمتش به عصر دایناسورها بازمی‌گردد: گاندو یا همان تمساح پوزه‌کوتاه ایرانی. این خزنده بومی، تنها گونه تمساح ایران است و در امتداد رودخانه‌های سرباز، باهوکلات و کشیک پراکنده است. اما بقای او، همانند سرزمینش، در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.
آخرین سنگر بقا
طی سال‌های اخیر، خشکسالی‌های شدید، کاهش سطح آب رودخانه‌ها، تخریب زیستگاه‌ها، و بی‌توجهی نهادهای مسئول، گاندوها را در معرض انقراض قرار داده‌اند. رودخانه سرباز – یکی از آخرین پناهگاه‌های گاندو – با افت سطح آب و کاهش طعمه طبیعی، دیگر محیطی امن برای این خزنده‌ی ارزشمند نیست.
در این میان، نامی آشنا و قابل احترام در میان بومیان سرباز و فعالان محیط زیست به گوش می‌رسد: ملک دینار شجری. مردی که بیش از دو دهه است به‌طور داوطلبانه، روزانه برای گاندوها غذا می‌برد، از لانه‌ها مراقبت می‌کند، و در سکوت تلاش می‌کند بقای آن‌ها را تضمین کند.
مردی با رسالت بی‌صدا
ملک دینار، پیرمردی ساده‌زیست و بومی منطقه است که زندگی خود را وقف نجات گاندوها کرده. او می‌گوید:
«گاندو هم مثل ما بلوچ‌ها ساکت است، ولی وقتی تهدید شود، از خودش دفاع می‌کند. اگر ما ازش محافظت نکنیم، این حیوان نایاب هم نابود می‌شود.»
این مرد تنها، بدون هیچ حمایت رسمی، با درآمدی ناچیز و در برخی روزها حتی با گرسنگی خود، برای گاندوها ماهی یا مرغ تهیه می‌کند و آن را کنار لانه‌ها یا در برکه‌های کم‌عمق رها می‌سازد. در گرمای طاقت‌فرسا، در دل سکوت کوه و آب، صدای او تنها برای حیوانات آشناست. بسیاری از بومیان منطقه می‌گویند تمساح‌ها او را می‌شناسند و از دیدنش نمی‌گریزند.
نماد مقاومت بومی در برابر فراموشی
در شرایطی که بسیاری از پروژه‌های توسعه در سواحل مکران و رودخانه‌های جنوبی بدون در نظر گرفتن زیست‌بوم منطقه اجرا می‌شوند، تلاش ملک دینار تبدیل به نمادی از همزیستی، حفاظت و عشق بی‌قید و شرط به طبیعت شده است. سازمان‌های محیط زیستی مستقل در بلوچستان بارها خواستار حمایت نهادهای دولتی از امثال او شده‌اند، اما تاکنون کمترین توجهی به این صداهای محلی نشده است.
با وجود اهمیت گاندو در تنوع زیستی ایران و منطقه، آمار دقیقی از جمعیت فعلی آن در دست نیست. کارشناسان مستقل تخمین می‌زنند کمتر از ۴۰۰ گاندو در تمام منطقه بلوچستان ایران باقی مانده‌اند، که این عدد با ادامه روند فعلی کاهش خواهد یافت.
آینده‌ای ناپایدار؟
اگر چه داستان ملک دینار تحسین‌برانگیز است، اما کافی نیست. بدون حمایت سیستماتیک، حفظ گونه‌هایی چون گاندو، تنها به مدد مردانی چون او نمی‌تواند پایدار باشد. ملک دینار در سال‌های اخیر با بیماری، کهولت سن، و سختی معیشت روبه‌روست؛ اما هنوز حاضر نیست از مسیرش کنار برود.
او در آخرین گفت‌وگوی محلی خود گفته است:
«تا وقتی زنده‌ام، به این حیوانات سر می‌زنم. آن‌ها هم بخشی از خاک بلوچستان‌اند؛ مثل من، مثل شما.»